Making / Unmaking Art History


Art History as a subject has always been a distant ally for art students especially in the art colleges of Pune. The most important reason, we feel, is the lack of interest in establishing the connection between art history and art practice. This indifference is visible through the design of the syllabus, less hours of art history teaching and a firm belief that art making is only about spontaneity and has nothing to do with thinking and conceptualizing. The alarm bell rang for us when we actually started teaching in various art colleges and interacting with the students. These limitations provided a lot of space to explore and intervene in ways that would help us establish linkages between art historical studies and contemporary art practice. 

Presentation by Samudra Kajal Saikia
Photograph: Noopur Desai
  
A two day workshop titled 'Making and Reception: A Workshop on Art and Visual Culture' was one such attempt that would respond to these concerns. Hosted by Maharashtra Cultural Centre, Pune at Sudarshan Rangmanch, this workshop was conceived by Sudarshan Kaladalan team including Madhuri Purandare, Nitin Hadap, Rucha Kulkarni and me in collaboration with the Nine Schools of Art, New Delhi. The workshop was facilitated by Rahul Bhattacharya, Abha Sheth and Samudra Kajal Saikia of Nine Schools of Art. They attempted to address some of the crucial questions and issues that young artists face everyday such as meaning of art history, definitions of contemporary art, underlying connection between art history, art criticism and visual culture, artists' perceptions on these concepts, etc through lectures, discussions, games and exercises. The workshop received an amazing response from art students, professionals as well as practitioners from other disciplines such as architecture, archaeology and film-making. 
 
The resistance towards English as a medium of conversation mellowed down a bit when the Pune team realised that the workshop would be interactive, activity based and open to discussions in Marathi and Hindi. Though we understand the concern that conducting such sessions in Marathi would make it more inclusive and open to students from local language backgrounds. At the same time, it is also important to see that the contemporary art debates and writings are mainly in English and if the students are to get clued into it, we need to tap into these resources which would give the students a broader and deeper sense of contemporary art field. This workshop proved to be a great beginning in terms of both, the concept of the workshop as well as the interactive format.

Participants in intense discussions
Photograph: Noopur Desai


Activity based sessions:
The workshop began with a word-game. Based on the format of an antakshari, the participants were asked to come up with art historical terms along with their explanations. The game generated a lot of discussion around terms like expression, form, texture, taste, nude and naked, essence, gaze, space etc. This brainstorming session helped students define these terms in their own way and also understand the dictionary meanings of some of these words from the glossary that was provided by the facilitators. This initial warm up game opened up a lot of possibilities for dialogue about some complex concepts and ideas in the discipline of art history. This collaborative process continued in the workshop throughout. Along with in-between lectures and presentations, facilitators involved the participants in various such activities.


Break out sessions
Photograph: Noopur Desai

Participants presenting their work
Photograph: Noopur Desai

In one such exercise, the participants were divided into ten groups and were given ten images to describe and analyse. The images were accompanied by key words or terms which gave certain directions in which participants could read the images. What was interesting in this exercise was that the images were from popular culture and mass media rather than art history textbooks which in a way broadened the notion of art. It also equipped the participants with clues to read a work of art or image from different perceptions and come up with different interpretations. In another activity, Samudra conducted a session on what are the ways in which artists or art students could document their art works. This was followed by an exercise where participants were asked to revisit, document and re-present their surroundings with the help of a couple of keywords such as 'self', 'building', 'street', and 'memory'. The crux of this activity was to understand how one can create a balance between the objective nature of the process of documentation and creation of another work of art out of it.


Linking Theory with Practice:
The lectures/demonstrations focused on the different techniques and methods of reading a work of art. These lecture-based sessions deliberated upon various concepts like formalism, modernism, iconography, iconology, the contemporary, etc. Though the facilitators tried to explain these complex ideas in their presentations, some of the theory sessions were little hard to understand. Though the conversations during games and exercises were conducted mostly in Hindi, the lectures were delivered in English. But more than the language, the issue was that some of these concepts and authors' names like Greenberg and Panofsky were absolutely new to the participants. The positive aspect was that the participants got an exposure to these authors and their work. What we also feel is that if these concepts could have been explained with Indian examples or if facilitators could have connected them with artistic practices from Maharashtra or India, the participants would have found it easier to understand their positionings. The most interesting presentation was done by Abha where she chose two images, one from a sculptural relief panel from Mahabalipuram and another a folio from Chaurpanchashika. While comparing these two works from different regions, time periods and made in different mediums, Abha analysed them using various art historical methods including formalism, iconography, semiotics, feminism and Marxism. It was revealing for all of us how one image can be interpreted in so many different ways. 

Abha Sheth in conversation with the participants
Photograph: Noopur Desai

 
Presentation by Rahul Bhattacharya
Photograph: Noopur Desai

The process that was taken up by the facilitators was one that of an evolving nature. The facilitators discussed the terms through conversations where they sometimes brought out various aspects to take the discussion forward or sometimes built up on each others points or even questioned each other. The concepts that were discussed during games and exercises were elaborated upon during lectures and presentations, at the same time, certain complex terms which required more clarification after the lectures were explained through discussions during exercises and open sessions. The most important aspect of these discussions was that they were completely open-ended and did not provide ready-made answers to the participants. All these sessions equipped them with methods and ideas which they could take forward with their thinking and practice. Right from the seating arrangement, which kept on changing the whole time, the workshop defied the set boundaries of class room methods of art history teaching. With a combination of lectures, presentations, break-out sessions and exercises establishing connections between theory and practice, this format of the workshop, we believe, would emerge as an enriching teaching method and could, therefore, enhance existing methods of art history teaching in art schools and colleges.


सौंदर्य आणि क्रोर्य


या वेळची दिल्ली वारी ही खरंतर महत्वाच्या गाठी भेटी घेण्यासाठी आखलेली आणि त्यातही मे महिन्याच्या कडक उन्हात बाहेर पडता तरी येईल की नाही असं वाटत होतं. पण नेमका त्याच दिवशी पाऊस पडून गेल्यामुळे हवेत गारवा देखील होता आणि दोन प्रदर्शनं अगदी आवर्जून पाहण्यासारखी होती. मृणालिनी मुखर्जी यांचे राष्ट्रीय आधुनिक कला संग्रहालयात (NGMA) भरविण्यात आलेले सिंहावलोकनात्मक प्रदर्शन हे त्यातलं एक प्रदर्शन आणि दुसरे होते नेचर मॉर्ट या कलादालनात असलेलं आयेशा खालीद आणि इम्रान क़ुरेशी या कलाकार जोडप्याच्या कलाकृतींचे प्रदर्शन. दोन्ही प्रदर्शनातील कलाकार खरंतर वेगवेगळ्या काळातले, भिन्न प्रवृत्तीचे, शेजारच्या देशातले आणि कलेकडे बघण्याचा वेगळा दृष्टीकोन असलेले पण तरीही त्यांच्यात काहीतरी एकत्र बांधणारा धागा जाणवत राहिला. माणसाचं त्याच्या भवतालाशी असलेलं नातं आणि त्या नातेसंबंधातून तयार होणारे संवेदनांचे विविध पदर या कलाकृतीत उमटत जातात. फुलांच्या पाकळ्यांच्या गुंतागुंतीच्या पण नाजूक आणि सौंदर्यपूर्ण रचना आणि त्यातून उलगडत जाणारे इतर अनेक विषयांचे अंतरंग, हे त्याचंच एक उदाहरण.

आरण्यानी, मृणालिनी मुखर्जी १९९६

फ्लोरा, मृणालिनी मुखर्जी २०००

पीटर नॅगी यांनी क्युरेट केलेले 'रूपांतरण' (Transfigurations) हे मृणालिनी यांच्या आयुष्यभराच्या कलाकृतींचा आढावा घेणारे प्रदर्शन राष्ट्रीय आधुनिक कला संग्रहालयात जानेवारी पासून सुरु झाले. दुर्दैवाची गोष्ट अशी की प्रदर्शन सुरु होण्याच्या आदल्याच रात्री मृणालिनी मुखर्जी यांना इस्पितळात दाखल करावे लागले आणि इतक्या कष्टानी उभ्या  केलेल्या या प्रदर्शनाला मिळणारा कलाप्रेमींचा प्रतिसाद कसा आहे ते मात्र त्या पाहू शकल्या नाहीत. बिनोद बिहारी मुखर्जी आणि लीला मुखर्जी या कलाकार जोडप्याची मृणालिनी ही एकुलती एक मुलगी. बडोद्याच्या कला महाविद्यालयात त्यांनी सुरुवातीचं चित्रकलेचं आणि मग भित्तिचित्रकलेचं शिक्षण घेतलं. मात्र त्यांची कलानिर्मिती ही मुख्यत: शिल्पकलेच्या क्षेत्रातच झालेली दिसते. १९७० च्या दशकात त्यांनी नैसर्गिक धाग्यांचा त्यांच्या कामात वापर सुरु केला. तागाचे हे दोर पिळून रंगवून त्यापासून विविध शिल्पाकार तयार करणं हे त्या काळात फारच नाविन्यपूर्ण आणि अनोखं होतं. ही भव्य आकाराची अवकाश भरून टाकणारी शिल्पं बनवायला त्यांना महिनोंमहिने लागायचे. अतिशय परिश्रमपूर्वक, चिकाटीने आणि बारकाईने या धाग्यांच्या गुंतागुंतीच्या रचना त्या हाताने तयार करीत असत. यातून निर्माण होणारे आकृतिबंध हे निसर्गातील आकार, फुले, वनस्पती त्याचप्रमाणे आदिवासी देवदेवता, मुखवटे यांची आठवण करून देतात. एकाच प्रकारात अडकून न पडलेल्या आणि नविनतेचा शोध घेणाऱ्या मुखर्जी यांची शिल्पे आपल्या ऐंद्रिय जाणीवा जागृत करतात. या स्पर्श-संवेद्य कलाकृती त्यातील वक्रारेषा, आच्छादने, मुडपलेले पदर या आधारे गूढता, वैषयिक भावना यांना हात घालतात. निसर्गातील नवनिर्मितीची प्रक्रिया, त्यातून त्याचं धार्मिक चिन्हं किंवा प्रतिमा यात होणारं रुपांतर, त्यातील सौंदर्य आणि कठोरपणा अशा विविध गोष्टींचा वेध ही कलारूपे घेत राहतात. त्यांच्या कला व्यवहारातून त्यांनी अर्थातच कला आणि हस्तकला यातल्या सीमारेषाही पुसट बनवल्या. मुखर्जी यांनी आयुष्यभर त्यांच्या कला व्यवहारातून विविध माध्यमे आणि आकृतिबंध यांचा शोध घेत, प्रयोग करीत, आपली कला अधिकाधिक वृद्धिंगत केली. अत्यंत उर्जा आणि ताकदीने भरलेली मुखर्जी यांची कला भाषा ही प्रयोगशील होती. खरंतर त्यांचं माध्यम हीच त्यांची कलाभाषा बनलेली दिसते. १९९० च्या दशकात ब्रिटीश कौन्सिलची शिष्यवृत्ती मिळाल्यावर त्यांनी सिरामिक या माध्यमात काम सुरु केले. आणि अगदी अलीकडच्या काळात त्यांनी ब्राँझ मध्ये शिल्पं बनवायला सुरुवात केली होती. यात उमलणाऱ्या कळ्या, विविध पुष्प-लतांचे आकार, लिंग प्रतिमा, दैवी प्रतिमांचा विकास यासारखे विषय हे नवीन माध्यमे आणि त्यानुरूप तयार होणारे आकृतिबंध यातून निर्माण होतात. त्यांच्या कला व्यवहाराचे बदलते टप्पे, बदलत जाणारे आकृतिबंध आणि त्यातून उलगडत जाणाऱ्या त्यांच्या कलाकृती यांचं एकत्रितरीत्या दर्शन NGMA मध्ये आपल्याला होतं. त्यांच्या शिल्पातील संवेदनशीलता आणि त्याचबरोबरीने असणारा जोमदारपणा बघणाऱ्याला भारावून टाकतो.  मानव आणि निसर्ग यांच्यातलं नातं आणि तणाव मुखर्जी यांच्या या मूर्त-अमूर्तात घडत जाणाऱ्या कलाकृतीतून आपल्याला दिसत राहतात.


'You who are my love and my life's enemy too'
इम्रान कुरेशी २०१५


'All is grey when the black is washed away'
आयेशा खालीद २०१५

दुसरीकडे याच प्रयोगशील आणि संवेदनशील कला व्यवहारातून मानव आणि समाज यातील नातेसंबंध यावर आयेशा खालीद आणि इम्रान क़ुरेशी हे पाकिस्तानातील कलाकार जोडपे भाष्य करते. आजपर्यंत केवळ इंटरनेट आणि छायाचित्रांमधून पाहिलेल्या या दोन कलाकारांच्या कलाकृती प्रत्यक्ष दिल्लीत पाहायला मिळणं ही सहज चालून आलेली संधी होती. लाहोरच्या नॅशनल कॉलेज ऑफ आर्ट्स या कला महाविद्यालयातील लघुचित्रकलेच्या विभागात या दोघांनी कलाशिक्षण घेतलं. लघुचित्रकलेपासून सुरु झालेला हा प्रवास नंतरच्या काळात अधिक व्यापक होत गेला. पाकिस्तानातील नव-लघुचित्रकारांपैकी असलेले हे दोघे त्यांच्या कला व्यवहारातून त्यांच्या इथल्या सामाजिक सांस्कृतिक प्रश्नांना भिडतात, यातूनच त्यांची कलाभाषा घडताना दिसते. या प्रदर्शनातील या दोघांच्या कलाकृती पाकिस्तानच्या सध्याच्या अत्यवस्थ राजकीय-सामाजिक परिस्थितीवर भाष्य करतात. जैव अनुभूतीतून येणाऱ्या प्रतिमा, रूपे आणि आशय एकीकडे त्यातील सौंदर्य दर्शवितात तर त्याचबरोबर दुसरीकडे त्यांच्या भवतालातून उद्भवणारी उद्विग्नता दर्शवितात. लघुचित्राच्या परंपरेतून येणारी बारकाईने केलेली सजावट इथे दिसते पण तीच रूपे दुसरीकडे गोंधळ आणि अराजकता दाखवण्याचा देखील प्रयत्न करतात.

'In two forms and with two faces - with one soul, Thou and I'
आयेशा खालीद २०१५

 एका मांडणी शिल्पात आयेशा खालीद यांनी दोन गालिचे टांगलेले दिसतात. हे दोन्ही गालिच्यांवर लघुचित्रातील विविध आकार चंदेरी आणि सोनेरी भरतकामाने भरलेले दिसतात. पण अधिक निरखून पाहिल्यावर लक्षात येतं की हे भरतकाम धाग्यांनी केलेलं नसून टाचण्या वापरून केलेलं आहे. गालिच्याच्या मागच्या बाजूला या हजारो टाचण्या त्यांच्या टोकदार टोकांनी त्याच प्रतिमा विरुद्ध दिशेनी तयार करतात. खालीद म्हणतात त्याप्रमाणे 'हे गालिचे बदलत्या काळाचे प्रतिक आहे. सौंदर्य, चमकदार रंग, चित्रं या सगळ्याचेच अर्थ आजूबाजूला पसरलेल्या हिंसेमुळे बदलत जाताहेत…' त्यांच्या इतर चित्रांमध्ये टुलीप फुलाची प्रतिमा सतत येत राहते. पण ते फूल कुठेच पूर्ण उमललेले दिसत नाही. एका बाजूनी खुडलेले, कापले गेलेले हे फूल काही कलाकृतींमध्ये करड्या काळ्या रंगात उमटलेले दिसते. २०१४ मध्ये पेशावरमधल्या आर्मी पब्लिक स्कूल मध्ये झालेल्या दहशतवादी हल्ल्याच्या वेदना आणि शोक यातून प्रकट होत राहतो. वसली या लघुचित्राकरिता वापरण्यात येणाऱ्या कागदावर खालीद यांनी एक बुरखा घातलेली प्रतिमा रेखाटली आहे. पूर्ण पांढऱ्या असलेल्या या प्रतिमेवर सोन्याच्या मुलाम्यानी रंगवलेल्या  बुरख्याच्या घड्या उठून दिसतात, जणू काही त्या बुरखाधारी स्त्रीला बाहेर येण्यापासून रोखताहेत. ते पाहून असा प्रश्न पडतो की खालीद यातून पाकिस्तानातील स्त्रियांवच्या दडपशाहीवर भाष्य करू इच्छितात की पाश्चात्य देशात प्रचारकी थाटात वापरल्या जाणाऱ्या मुस्लिम स्त्रियांच्या प्रतीमेवरती? आयेशा खालीद यांच्या या कलाकृती सौंदर्य, सांतता आणि वेदना, क्रोर्य यांचं एकाच वेळी असणारं अस्तित्व आणि त्या दोहोतील तणाव दाखवत राहतात.

'This leprous brightness'
इम्रान क़ुरेशी २०१५

खालीद यांच्या कलाकृती अंतर्वर्ती आहेत तर इम्रान क़ुरेशी यांच्या कलाकृती अधिक उघडपणे हिंसेवरती भाष्य करतात. क़ुरेशी यांच्या भव्य कॅनव्हास वरचे काळपट लाल रंगाचे शिंतोडे त्यांनी अनुभवलेल्या २०१० सालच्या लाहोरच्या एका मोठ्या बाजारपेठेत झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यांचे पडसाद उमटवताना दिसतात. आयेशा खालीद यांच्या कलाकृतींप्रमाणेच त्यांच्या आजूबाजूची अस्वस्थता आणि हिंसा या चित्रातील काहीशा अमूर्त भासणाऱ्या रंगांच्या फटकाऱ्यातून प्रतिबिंबित होते. अधिक जवळून पाहिल्यानंतर त्यात रेखाटलेल्या पाकळ्यांचे आकार स्पष्ट होत जातात. सोनेरी मुलाम्याच्या थरावर या पाकळ्यांमधून लाल भडक सूर्याचा गोळा उगवताना दिसतो. सोनेरी मुलामा आणि त्यात अतिशय काळजीपूर्वक रेखाटलेले हे पानाफुलांचे आकार ही खरंतर मुघल लघुचित्रांची देन. रक्तपाताच्या पार्श्वभूमीवर रेखाटलेल्या या नाजूक पाकळ्यांनी क़ुरेशी त्याचा मूळ अर्थच उलथून टाकतात. पण ही चित्रे केवळ उद्विग्नता आणि निराशा प्रकट करत नाहीत तर अशा हिंसेच्या प्रसंगी लोकांच्या बदलत्या प्रतिक्रिया आणि त्यातून निर्माण होणारा आशावादही प्रतीत करतात. हा लाल रंग, सोनेरी वर्ख आणि पांढऱ्या डेलिया फुलाच्या पाकळ्या यांच्या अत्यंत परिश्रमपूर्वक रेखाटलेल्या विविध आकारातून क़ुरेशी यांचे कॅनव्हास भरलेले दिसतात. कलादालनाच्या एका कोपऱ्यात खाली जाणाऱ्या पायऱ्यांच्या वरती एक लहान कॅनव्हास टांगलेला आहे. त्यावर त्याच लाल रंगाचा एक आकार दिसतो आणि त्याचा एक मोठा ओघळ खाली येऊन पायऱ्यांवर झिरपताना दिसतो. मोझेक फरशीवरून हा ओघळ खाली जात राहतो आणि त्या फरशीवरच्या कपच्यांचा आकार आणि पोत यातून नाजूक फुलांचे आकार निर्माण करत जातो. यातून पुन्हा एकदा त्यांचा आशावादच दिसतो आणि सर्व प्रकारच्या अवघड परिस्थितीतून मार्ग काढायची तयारी असलेली माणसाची चिकाटी. क़ुरेशी यांच्या चित्रांतील लाल किरमिजी रंग एकीकडे क्रौर्य आणि अशांतता यांचं प्रतिक बनतो तसाच दुसरीकडे नवनिर्मिती आणि जिवंत असण्याचं - जगण्याचंही प्रतिक बनतो. अतिशय भावनापूर्ण आणि काव्यात्मक शैली असलेली क़ुरेशी यांची चित्रे ही  ते म्हणतात त्याप्रमाणे एक प्रकारे फैज अहमद फैज यांच्या कवितांशी संवाद साधतात किंवा त्यातील आशयच चित्रातून मांडण्याचा प्रयत्न करतात.




छायाचित्र सौजन्य: नेचर मॉर्ट आणि राष्ट्रीय आधुनिक कला संग्रहालय, नवी दिल्ली.

रंग - नाट्य


रंग. त्यांचा आस्वादव्यापार. रंगांच्या असंख्य छटा. रंगांचीही एक दुनिया असते.
रंग तटस्थ नसतात आणि निरागस ही…
त्यांचे अर्थ अनेकविध आणि
'
अनर्थ'ही…
त्यातून
उभं राहातं राजकारण
.
सांस्कृतिक. भाषिक. प्रादेशिक. धार्मिक. जातीय. वर्गीय. यातून ते व्यक्त होत राहातं. अनुभवलं जातं. लादलं जातं.
आणि
मग प्रश्न उभा ठाकतो की तुम्ही आम्ही खरंच किती असतो आणि उरतोबहुसांस्कृतिक
,
आधुनिक, कॉस्मोपोलिटनइत्यादि इत्यादि?


सौजन्य: आसक्त, पुणे

ही माझी आसक्तचं एफ वन / वन झिरो फ़ाइव्ह पाहिल्यानंतरची, खरंतर नाटकानंतरची पहिली प्रतिक्रिया. पण नंतरही हे नाटक आणि त्याचं दृश्यरूप मन:पटलावर उमटत राहिलं ते वेगवेगळ्या कारणांनी

आशुतोष पोतदार लिखित आणि मोहित टाकळकर दिग्दर्शित 'एफ वन / वन झिरो फ़ाइव्ह' हे नाटक 'आसक्त'च्या टीमनी सुबकपणे उभे केले आहेआशयघन संहिता असलेल्या या नाटकाची सुरुवात ही समाजाचा सांस्कृतिक भाषिक  इतिहास, त्यातले बारकावे, बहुभाषिक वास्तव आणि त्यातून निर्माण होणारे कंगोरे दाखवतं. मुख्य पात्रं, सागर आणि मुमु, यांच्या कौटुंबिक पार्श्वभूमीतून प्रेक्षक त्याला सामोरे जातातएका आधुनिक, उच्चभ्रू जोडप्याभोवती ही कथा फिरत राहते. कॉस्मोपोलिटन सोसायटीमध्ये राहणाऱ्या, कुणाच्या अध्यात मध्यात नसलेल्या, स्वत:चं स्वातंत्र्य जपणाऱ्या आणि इतरांचं स्वातंत्र्य राखणाऱ्या अशा 'आजच्या' जोडप्याची ही कथा. आपल्या फ्लॅटचं नूतनीकरण करताना हिरवा रंग द्यायचं ठरवल्यानंतर एक प्रचंड वादळ उठतं.'बाहेरून' आलेल्या रंगाऱ्याशी झालेल्या अर्धवट (वि)संवादातून ते तयार होतंएका आधुनिक समाजाचं प्रतिनिधित्व करत असलेल्या  या जोडप्याच्या आयुष्यातलं हे वादळ आधुनिकतेच्या विविधांगी प्रवाहांचंच खरंतर द्योतक आहे. आधुनिकतेनी दिलेलं व्यक्ती स्वातंत्र्य, विवेकवाद इत्यादि मूल्यं आपल्या जाणीवे-नेणीवेत खरंच उतरली आहेत का? की त्याच आधुनिकतेतून जन्मलेल्या तुटलेपण, परात्मभाव, परंपरेपासूनचा अलगपणा, पारंपारिकतेचा झुंडशाही प्रवृत्ती करत असलेला स्वार्थी वापर हे आज कुठेतरी वरचढ होत आहे? भाषिक प्रांतरचना, प्रांतवाद आणि अस्मितेचं राजकारण ही देखील याच आधुनिकतेची अपत्ये. यावरही भाष्य करत हे नाटक त्याच्या गाभ्यात दडलेल्या  विसंगती बाहेर काढायचा प्रयत्न करतेरंगाऱ्याचे भावविश्व, समूहाच्या प्रेरणा, समकालीन मृषावादाचे (अॅब्सर्डीटी) नाटकातील प्रतिबिंब आपल्या भोवतालीच्या वास्तव छटा अधिक गडद करते. रंगमंचावर विविध भाषांमध्ये घडणारे संवाद आपल्याला आपल्या बहुभाषिक वास्तवाची जाणीव करून देतात पण त्याच बरोबर त्यात दडलेल्या आणि वारंवार उफाळून येणाऱ्या अस्मितांची जाणीव करून देतात. आधुनिकतेनी दिलेलं व्यक्ती स्वातंत्र्य, घर नावाची सुरक्षित जागाजोडप्याचं खासगी आयुष्य, तिथे त्यांनी केलेली रंगाची निवड हे सगळं अचानक सार्वजनिक पटलावर उभं राहतं आणि त्या दोन्हीतल्या सीमा रेषा पुसट करतंत्यात त्यांचे शेजारी, समाजातील विविध घटक आणि गट निर्णायक भूमिका बजावतातत्यात मग त्या जोडप्याच्या नात्यातील गुंतागुंत आणि तडजोडी या सगळ्या कोलाहलाच्या पार्श्वभूमीवर अधिक बाहेर येतात. पण असंही घडतं हे सगळं नाटकात थोडं उशिराने येतं आणि काही वेगवान घटना घडून ते थोडं अकस्मात थांबतं

 
सौजन्य: आसक्त, पुणे

या नाटकाची मला सर्वात भावलेली गोष्ट कोणती असेल तर ती म्हणजे दिग्दर्शक आणि नेपथ्यकार यांची सौंदर्यदृष्टी. नाटक अर्थातच रंग, रंगांचे अर्थ, त्यांचं सांस्कृतिक राजकारण आणि धर्मकारण या मुद्दयांच्या भोवती गुंफलेलं असलं तरी ते तेवढ्यापुरतं मर्यादित राहत नाही. ते विविध अंगांनी प्रत्यक्ष सादरीकरणात उतरतं. उदाहरणार्थ नाटकातील सागर, मुख्य पात्रांपैकी एक, हा इंटेरीअर डिझाइनर आहे. आणि तो रंगांच्या राजकारणापलीकडे जाऊन त्याच्या आस्वादव्यापाराविषयी भाष्य करतो. त्याचे मनोव्यापार, त्याच्या जाणीवा या जीवनातल्या रंगांच्या तरल छटांमधून उमलणाऱ्या अंतरंगाविषयी बोलतात. दुसरा पैलू म्हणजे नाटकाचं नेपथ्य जे फारच प्रभावी ठरतं. नाटकाचा एकूणच बाज अर्थातच प्रायोगिक आहे त्यात हे उठून दिसतं. रंगमंचावर काळा, पांढरा आणि करड्याच्या काही छटा सोडल्यास दुसरा कुठलाच रंग त्या दीड तासात दिसत नाही. रंगमंचावरील पात्रं, कथानक आणि संवाद हे एका विशिष्ट रंगाभोवती फिरत असले तरी प्रेक्षकांच्या दृकसंवेदना रंगमंचावरची 'रंगहीनता' टिपत राहतात. रंगमंचव्यवस्थेतही मिनिमॅलिझमचा सुरेख वापर केलेला दिसतो. मिनिमॅलिझमचा वापर हाही त्या आधुनिकतेचाच एक आविष्कारवस्तूविषय मांडण्यासाठी केवळ अत्यावश्यक बाबींचा केलेला वापर आणि हे करताना त्यातील प्रत्येक गोष्ट ही अनेक पदर उलगडून सांगणारी ठरते. आणि केवळ एवढंच नव्हे तर कलाकार देखील काळ्या पांढऱ्या छटांच्या पोषाखात वावरताना दिसतात. यात परिणामकारी भर घालतात त्या रंगमंचामागील पडद्यावरील बदलत्या प्रतिमा. त्याही करड्या रंगांच्या छटांच्यामाणसाच्या आयुष्यातून रंगच काढून टाकले तर? रंग हे मी इथे रूपकात्मक वापरतेयअर्थात, रंग या नाटकीय अनुभूतीमध्ये  रूपक म्हणून ही येतं आणि वास्तव म्हणून हीकारण एखादा विशिष्ट रंग हा एखादं सामान्य आयुष्य घुसळवून टाकणारा ठरू शकतो. ज्याला आपण बहुसांस्कृतिक बहुभाषिक समाज म्हणतो त्यातल्या या खाचाखोचा मग अशा प्रसंगी टोकदारपणे जाणवू लागतात.

सौजन्य: आसक्त, पुणे
बहुसांस्कृतिकतेपासून सुरु झालेला हा नाटकाचा प्रवास मात्र शेवटी वस्तुनिष्ठतेकडे येऊन थांबतो. घराला 'हिरवा' रंग देण्यावरून उठलेलं काहूर, झालेला गैरसमज, समाजातील काही घटकांनी उठवलेलं रान या सगळ्याला तोंड देत ही वस्तुनिष्ठता उभी राहते. आणि नाटकातला रंगारी आणि मुख्य स्त्री पात्र, मुमु, परस्परांच्या भूमिकेत शिरून हे शेवटच्या प्रसंगात घडवून आणतात. पण यामुळे नाटककाराच्या वैचारिक भूमिकेबद्दल संभ्रम तयार होतो. यातलं नक्की काय नाटककाराला म्हणायचं आहे. नाटकाच्या सुरुवातीला नसणारी वस्तुनिष्ठता शेवटाला प्रभावी करण्यासाठी येते की काय? त्याचबरोबर जात, भाषा, प्रांत, धर्म, राजकारण, परंपरा यासारख्या अनेक मुद्दयांचा उहापोह करण्याच्या नादात नक्की कशाबद्दल काय भूमिका आहे, याची स्पष्टता येत नाही. दुसरा असाच मुद्दा आहे तो म्हणजे जोडप्याच्या कौटुंबिक पार्श्वभूमीवर घालवलेला वेळ आणि त्यातले तपशील यातून नक्की काय साधायचा प्रयत्न केला आहे हे स्पष्ट होत नाही. सुरुवातीचा बराच काळ व्यापणारे आठवणींचे प्रसंग, पूर्वजांचा व्यवसाय, पाककौशल्याचे नमुने आणि स्वभाव विशेषापर्यंतचे बारकावे आणि नंतर समाजातल्या झुंडशाही प्रवृत्तींनी केलेली दादागिरी यांचा परस्पर संबंध लावणारा धागा नेमका कोणता ते स्पष्टपणे उलगडत नाहीआणि नाटक जरी जात, वर्ग, धर्म, प्रांतवाद या मुद्दयांना हात घालत त्यावर चिकित्सक टिप्पणी करत असलं तरी त्यात काही वेळा साचेबद्धपणा येतो. खास करून काही विशिष्ट पात्रांच्या बाबतीतएका ठराविक सामाजिक स्तरातून येणाऱ्या स्त्रिया दूषित दृष्टीकोन तयार करण्यात महत्वाची भूमिका बजावताना दिसतात. कामवाली बाई, शेजारीण, आई या साऱ्या भूमिका तृप्ती खामकर एकीकडे अतिशय कसदार अभिनयातून उभ्या करतेबडबड करणारी, खोचक प्रश्न विचारणारी आणि भोचकपणा करणारी गुजराती शेजारीण असेल किंवा काहीशी वेडसर वाटणारी, गूढ वागणारी घरकाम करणारी बाई असेल. या अशा अतिशय बेंगरूळ वाटणाऱ्या पण अतिशय चलाख असणाऱ्या बाईची ही प्रतिमा मूळ संहितेमध्ये तशी येते, दिग्दर्शकाकडून तशी बनते की कलाकाराकडून, नक्की कोणत्या टप्प्यावर हे घडते हे पाहणेही इष्ट ठरेलदुसरीकडे आजच्या समाजामध्ये असलेली दुही, शतखंडित वास्तव, भयकुलता यांच्या मागे दडलेल्या वास्तवाचा शोध घेण्यात, त्याच्या गाभ्यापर्यंत पोहोचण्यात हे पुरेसं पडत नाही. रंगाचं राजकारण असेल, सांस्कृतिक ठोकशाही असेल किंवा उत्तरेकडून आलेल्या रंगाऱ्याबद्दलचे पूर्वग्रह असतील, त्यामागचं, अधिक खोलवरचं असं सामाजिक आर्थिक वास्तवाचा शोध घेणं हे जास्त अर्थपूर्ण बनायला कदाचित मदतकारक ठरलं असतं

नाटकाचं सादरीकरण पूर्णपणे प्रायोगिक आहे म्हणजे अगदी कलाकारांनी विंगेत जाता रंगमंचाच्या दोन्ही बाजूला मागे बसून राहण्यापर्यंत. क्वचित पथ-नाट्याची आठवण करून देणाऱ्या या प्रयोगशील सादरीकरणात कोरसचा वापर देखील प्रभावी केलाय मात्र कोरसच्या काही हालचालींत काही वेळा यांत्रिकता आणि एकसुरीपणा जाणवतो.  ही प्रयोगशीलता कधी कधी मनाचा ठाव घेते तर कधी कधी कर्कश्य ठरते. नाटकासाठी वापरलेला आकृतिबंध नाविन्यपूर्ण असून त्यात शारीरिक हालचालींवर भर देण्यात आलाय. इथे एका अर्थी त्याचं सुलभीकरण केलंय ही चांगली गोष्ट आहे. ही शैली समकालीन असली तरी या संहितेसाठी किंवा एकंदरच आपल्याकडच्या संवाद-वाही नाटकांमध्ये अशा प्रकारच्या आकृतीबंधाचा वापर करावा का, का करावा आणि केला तर तो कसा करावा याची कारणमीमांसा होणं मला आवश्यक वाटतं. त्यात दुसरा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे यामुळे हे नाटक प्रेक्षकांपर्यंत खरंच कितपत पोहोचू शकत याचाही विचार होणं गरजेचं आहे. त्याचबरोबर या प्रकारच्या आकृतिबंधासाठी आवश्यक अशा अभिनयशैली विकसित झाल्या आहेत का, असाही एक दुय्यम मुद्दा आहे. संहितेची गरज, त्याला साजेसा आकृतिबंध आणि त्यानुरूप अभिनयाची जाण यांचा अधिक मेळ घातला असता तर त्यातील योग्य ते मुद्दे अधिक प्रभावीपणे पोहोचले असते. 



(पूर्व प्रसिद्धी: पुरोगामी जनगर्जना, मे २०१५, पुणे)